1933-1936     1937-1939     1940     1941     1942     1943     1944     1945

1933 | 30 januari • Hitler wordt rijkskanselier
1933 | 27 februari • De Rijksdag staat in brand
1933 | 28 februari • Hitler laat tegenstanders oppakken
1933 | 12 maart • Eerste concentratiekamp
1933 | 23 maart • Hitler krijgt alles voor het zeggen
1933 | 7 april • Ontslag voor alle Joden bij de overheid
1933 | 26 april • Oprichting Gestapo (geheime staatspolitie)
1933 | 10 mei • Boekverbrandingen
1933 | 14 juli • Nazificatie van de samenleving
1933 | 29 september • Joden mogen geen land meer bezitten
1935 | 16 maart • Hitler voert de dienstplicht in
1935 | 15 september • ‘Neurenberger wetten’ ingevoerd
1936 | Juli • Anny Sulzbach vestigt zich in Nederland
1936 | December • 7500 gevangenen in kampen
1937 | Juli • Concentratiekamp Sachsenhausen gebouwd
1937 | 17 oktober • Rellen in Sudetenland
1938 | 12 maart • ‘Anschluss’ van Oostenrijk bij Duitsland
1938 | 8 augustus • Concentratiekamp Mauthausen in gebruik
1938 | 29 september • Verdrag van München
1938 | 1 oktober • Duitsland bezet Sudetenland
1938 | 9 november • Kristallnacht
1939 | 15 maart • Duitsland bezet Tsjecho-Slowakije
1939 | 15 mei • Concentratiekamp voor vrouwen
1939 | 1 september • Begin Tweede Wereldoorlog
1939 | 23 augustus • Niet-aanvalsverdrag Duitsland en Sovjet-Unie
1939 | 17 september • Sovjet-Unie valt Oost-Polen binnen
1939 |30 november • De Sovjet-Unie valt Finland aan
1940 | 7 januari • Jules Schelvis wordt 19 jaar
1940 | 8 april • Koos Valk wordt 6 jaar
1940 | 9 april • Inval in Noord-Europa
1940 | 23 april • Carla Veffer wordt 12 jaar
1940 | 27 april • Start aanleg kamp Auschwitz
1940 | 10 mei • Duitsland valt Nederland binnen
1940 | 15 mei • Nederland geeft zich over
1940 | 17 mei • Nederlandse radio onder Duits toezicht
1940 | 28 mei • België geeft zich over
1940 | 11 juni • Eva Wurms wordt 13 jaar
1940 | 19 juni • Italië in oorlog
1940 | 22 juni • Wapenstilstand Frankrijk – Duitsland
1940 | 22 juni • Ernst Verduin wordt 13 jaar
1940 | 1 juli • Eerste anti-joodse maatregel in Nederland
1940 | 7 juli • Jacques Furth wordt 30 jaar
1940 | 10 juli • Lotty wordt 19 jaar
1940 | 23 juli • Sovjet-Unie bezet Litouwen, Letland en Estland
1940 | 23 juli • Judith Wurms wordt 8 jaar
1940 | 28 juli • Eerste uitzending van ‘Radio Oranje’
1940 | 30 juli • Anny Sulzbach wordt 26 jaar
1940 | 3 augustus • Italië bezet Brits Somaliland
1940 | 20 augustus • Wanda Verduin wordt 15 jaar
1940 | 31 augustus • Evelyn Sulzbach wordt 2 jaar
1940 | 6 september • Geen joden meer in overheidsdienst
1940 | 13 september • Italië valt Egypte binnen
1940 | 14 september • Joden geweerd van Amsterdamse markten
1940 | 27 september • Japan bondgenoot van Duitsland en Italië
1940 | 4 oktober Kitty Wurms wordt 17 jaar
1940 | 5 oktober • ‘Ariërverklaring’ Nederlandse ambtenaren
1940 | 12 november • Juda Wurms wordt 21 jaar
1940 | 21 november • Nederlandse overheid ontstaat alle joden
1940 | 23 november • Studentenstaking in Delft
1940 | 9 december • Brits offensief in Noord-Afrika tegen de Italianen
1941 | 7 januari • Bioscopen weren joodse bezoekers
1941 | 10 januari • Joden moeten zich laten registreren
1941 | 11 februari • Dave Furth geboren
1941 | 13 februari • Oprichting Joodse Raad
1941 | 14 februari • Duitse troepen in Noord-Afrika
1941 | 22/23 februari • Eerste razzia’s in Amsterdam
1941 | 25/26 februari • Februaristaking
1941 | 11 maart • VS-steun voor Geallieerden
1941 | 13 maart • Verzetslieden geëxecuteerd
1941 | 13 maart Omroepverenigingen opgeheven
1941 | 31 maart • Oprichting ‘Bureau voor emigratie van joden
1941 | 1 mei • Niet meer werken voor niet-joden
1941 | 1 mei • Joden moeten hun radio’s inleveren
1941 | 6 mei • Geen joden meer op de beurs
1941 | 15 mei • Joden uit niet-joodse orkesten
1941 | 31 mei • Zwembaden en parken voor joden verboden
1941 | 3 juni • Apart paspoort voor joden
1941 | 11 juni • Razzia in Amsterdam
1941 | Midden juni • Alleen nog joodse klanten
1941 | 22 juni • Duitsland valt de Sovjet-Unie aan
1941 | 26 juni • Zondagssluiting voor winkels
1941 | 30 juni • Politieke partijen verboden
1941 | 5 juli • Kranten onder volledige Duitse controle
1941 | 12 juli • Sovjet-Unie sluit zich aan bij Geallieerden
1941 1 augustus • Alleen nog joodse klanten
1941 | 8 augustus • Geld verplicht op de bank
1941 | 29 augustus • Joodse kinderen naar aparte scholen
1941 | 3 september • Eerste experiment met gaskamer
1941 | 14 september • Razzia op joden in Twente
1941 | 15 september • Borden ‘Verboden voor Joden’
1941 | 16 september • Niet meer reizen zonder vergunning
1941 | 19 september • Invoering davidster in Duitsland
1941 29 september Massamoord op joden in Oekraïne
1941 | oktober • Bouw vernietigingskamp Sobibor begint
1941 | 7/8 oktober • Razzia’s in de Achterhoek, Arnhem, Apeldoorn en Zwolle
1941| 1 november • Werkvergunning joodse textielhandelaren ingetrokken
1941 | 1 november • Bouw vernietigingskamp Belzec begint
1941 | 3 november • Instelling van joodse markten in Amsterdam
1941 | November • Concentratiekamp Theresienstadt in gebruik
1941 | 7 november • Joden geweerd uit bridge-, dans- en tennisclubs
1941 | 7 november • Alleen verhuizen met toestemming
1941 | 7 december • Japan valt Pearl Harbor aan
1941 | 8 december • Vernietigingskamp Chelmno in gebruik
1941 | 14 december • NSB enige toegestane politieke partij in Nederland
1941| 18 december • Jules Schelvis trouwt met Rachel
1942 | 1 januari • Geen niet-joods personeel meer in huis
1942 | 10 januari • Eerste groep Amsterdamse joden naar werkkampen
1942 | 17 januari • Concentratie van joden in ‘joodse wijk’ Amsterdam
1942 20 januari Nazi-plan om joden uit te moorden
1942 23 januari ‘J’ in persoonsbewijs
1942 | 23 januari • Autorijden voor joden in Nederland verboden
1942 | 26 januari • Eerste Amerikaanse troepen in Engeland
1942 | 20 maart • Joden mogen hun meubels niet meer verkopen
1942 | 25 maart • Verbod om met niet-joden te trouwen
1942 | 27 maart • ‘Neurenberger wetten’ ingevoerd
1942 | 24 april • Joodse slagerijen gesloten
1942 | mei • Eerste gaskamers in Sobibor
1942 | 3 mei • Invoering davidster in Nederland
1942 | 21 mei • Joods geldbezit verder beperkt
1942 | 29 mei • Joodse Nederlanders mogen niet meer vissen
1942 | 30 mei • Geallieerden bombarderen Keulen
1942 | 2 juni • Joden moeten hun fiets inleveren
1942 | 12 juni • Volledig sportverbod voor joodse Nederlanders
1942 | 12 juni • Geen groente meer uit niet-joodse winkels
1942 | 26 juni • Joodse Raad geïnformeerd over deportaties
1942 | 30 juni • Niet meer ’s avonds op straat
1942 | 30 juni • Niet meer met de fiets, trein, tram of bus
1942 | Begin Juli • Bouw concentratiekamp Vught begint
1942 | Begin juli • Kamp Westerbork wordt ‘doorgangskamp’
1942 6 juli Niet meer op bezoek, niet meer telefoneren
1942 | 6 juli • Anne Frank duikt onder
1942 | 14 juli • Eerste transporten uit Amsterdam naar Westerbork
1942 | 14 juli • Grote razzia in Amsterdam-Centrum en -Zuid
1942 | 14 juli • Anne Frank duikt onder
1942 15 juli Eerste transport uit Amsterdam naar werkkampen
1942 | 16 juli • Eerste transport naar Auschwitz-Birkenau
1942 | 17 juli • Alleen nog tussen 3 en 5 uur boodschappen doen
1942 | 22 juli • Vernietigingskamp Treblinka in gebruik
1942 | 31 juli • Joden mogen niet meer naar kapsalons
1942 | Augustus • Joodse straatnamen weg
1942 | Augustus • Veel razzia’s in Nederland
1942| September • Grote gaskamers in Sobibor voltooid
1942 | 11 september • ‘Gemengd-gehuwden’ moeten zich laten registeren
1942 | 15 september • Joodse studenten in Nederland uitgesloten van onderwijs
1942 | 30 september • Juda Wurms sterft in Auschwitz
1942 | 2/3 oktober • 14.000 mensen ’naar werkkampen in Polen
1942 | December • Begin ontruiming vernietigingskamp Belzec
1943 | 13 januari • Concentratiekamp Vught in gebruik
1943 | 14 januari • Ernst en Wanda Verduin opgepakt
1943 | 16 januari • Eerste groep joden naar Vught
1943 | 16 januari • Ernst en Wanda Verduin naar Vught
1943 | 28 januari • Eerste transport uit Vught naar Westerbork
1943 | Februari • Gezin Wurms opgepakt en naar Vught
1943 | Februari/maart • Zoveel mogelijk joden naar Vught
1943 | 2 februari • Duitsers verslagen bij Stalingrad
1943 | 11 februari • Lotty en Carla Veffer opgepakt
1943 | 11 februari • Jacques Furth naar Vught
1943 | 19 februari • Kinderen in Vught naar aparte barakken
1943 | 20 februari • Transport vanuit Vught naar Westerbork
1943 | Eind februari • Dave Furth naar onderduikadres
1943 | 2 maart • School in kamp Vught van start
1943 | 2 maart • Eerste transport naar Sobibor
1943 | 6 maart • 150 kinderen 2 uur op appèl
1943 | 11 maart •162 mensen uit Vught weggevoerd
1943 | 12 maart • Anny, Jakob en Evelyn Sulzbach opgepakt
1943 | eind maart • Anny, Jakob en Evelyn Sulzbach naar Vught
1943 | 3 april • 950 joodse kinderen in Vught
1943 | 7 april • School in kamp Vught dicht
1943 | 9 april • Koos Valk naar Vught
1943 | 19 april • Opstand in joods getto van Warschau
1943 | April/mei • Veel kinderen in Vught sterven
1943 | 7 mei • 1776 kinderen in Vught
1943 | 8/9 mei • Groot transport uit Vught naar Westerbork
1943 | 8/9 mei • Koos Valk naar Westerbork
1943 | 13 mei • Geallieerden winnen in Noord-Afrika
1943 | 16 mei • Joodse opstand in Warschau neergeslagen
1943 | 23 mei • 1253 mensen naar Westerbork
1943 | 26 mei • Grote razzia op joden in het centrum van Amsterdam
1943 | 26 mei • Jules Schelvis, zijn vrouw en zijn schoonfamilie opgepakt
1943 | 1 juni • Jules Schelvis met vrouw en schoonfamilie naar Sobibor
1943 | 4 juni • Jules Schelvis naar werkkamp, familie vermoord
1943 | 6/7 juni • Kindertransport: 1296 kinderen naar Westerbork
1943 | 6/7 juni • Mee met het Kindertransport
1943 | 8 juni • 3014 mensen uit Westerbork naar Sobibor
1943 | 11 juni • Judith Wurms en Carla Veffer vermoord
1943 | 20 juni • Grote razzia op joden in Amsterdam, dit keer in Zuid en Oost
1943 | 2 juli • Ongeveer 1370 mensen naar Westerbork
1943 | 3 juli • Jakob Sulzbach naar Westerbork
1943 | 9 juli • Geallieerde invasie op Sicilië
1943 | 16 juli • 317 mensen vanuit Vught naar Westerbork
1943 | 25 juli • Mussolini afgezet
1943 | 2 augustus • Opstand in Treblinka
1943 | 8 september • Italië geeft zich over
1943 | 11 september • 327 mensen uit Vught naar Westerbork
1943 | 16 september • 318 mensen uit Vught naar Westerbork
1943 | 16 september • Ernst en Wanda Verduin naar Auschwitz
1943 | 20 september • 300 mensen vanuit Vught naar Westerbork
1943 | 27 september • De illegale krant Het Parool schrijft over gaskamers in concentratiekampen
1943 | 29 september • Laatste grote razzia in Amsterdam
1943 | 14 oktober • Opstand in Sobibor
1943 | 18 oktober • 300 mensen uit Vught naar Westerbork
1943 | 15 november • Ongeveer 1150 mensen direct naar Polen
1943 | 15 november • Eva Wurms naar Auschwitz
1943 | 15 november • Ernst Verduins vader sterft in Auschwitz
1943 | Midden december • ‘Gemengd-gehuwden’ naar werkkampen
1944 | 6 januari • Het Rode Leger rukt op in Polen
1944 | 27 januari • Duitsers verslagen bij Leningrad
1944| 31 januari • Eva Wurms sterft in Auschwitz
1944| 15 februari • Anny, Jakob, Evelyn Sulzbach naar Bergen-Belsen
1944| 15 februari • Wanda Verduin sterft in Auschwitz
1944 | 20 maart • Jacques Furth naar Westerbork
1944 | 22 maart • Jacques en Fietje Furth naar Auschwitz-Birkenau
1944| 16 mei • Razzia in Nederland op roma, sinti en ‘asocialen’
1944 | 2 juni • Kitty Wurms en Lotty Veffer naar Auschwitz
1944 | 2 juni • Laatste joden weg uit Vught
1944 | 6 juni • D-Day: Geallieerde invasie in Normandië
1944 | 24 juli • Kamp Majdanek bevrijd
1944 | Eind juli • Politieke gevangenen geëxecuteerd in kamp Vught
1944 | 4 augustus • Anne Frank opgepakt
1944 | 25 augustus • Parijs wordt bevrijd
1944 | September • Kamp Vught ontruimd door de Duitsers
1944 | 1 september • Brussel en Antwerpen worden bevrijd
1944 | 3 september • Laatste transport van Westerbork naar Auschwitz
1944 | 4 september • Wapenstilstand tussen Finland en Sovjet-Unie
1944 | 4 september • Laatste transport vanuit Westerbork
1944 | 4 september • Koos Valk naar Theresienstadt
1944 | 4 september • Fietje Furth sterft in Birkenau
1944 | 5 september • Dolle Dinsdag: Nederland viert ‘de bevrijding’
1944 | 5/6 september • Grote transporten uit Vught naar Duitsland
1944 | 12 september • Eerste Amerikaanse troepen in Limburg
1944 | 14 september • Maastricht bevrijd
1944 | 18 september • Eindhoven bevrijd
1944 | 25 september • Geallieerden verliezen slag om Arnhem
1944 | 30 oktober • Gaskamers in Auschwitz voor het laatst gebruikt
1945 | Januari • Ernst Verduin naar Buchenwald
1945 | Januari • Kitty Wurms en Lotty Veffer weg uit Reichenbach
1945 | Half januari • Jacques Furth naar Dachau
1945 | 17 januari • Vernietigingskamp Chelmno ontruimd
1945 | 17 januari • Sovjet-troepen veroveren Warschau
1945 | 22 januari • Anny, Jakob en Evelyn Sulzbach naar kamp Biberach
1945 | 26 januari • Sovjet-troepen bereiken Auschwitz-Birkenau
1945 | Maart • Anne Frank sterft in Bergen-Belsen
1945 | 7 maart • Geallieerden over de Rijn
1945 | 30 maart • Opmars bevrijders in Oost- en Noord-Nederland
1945 | 8 april • Jules Schelvis bevrijd in Vaihingen an der Enz
1945 | 11 april • Ernst Verduin bevrijd in Buchenwald
1945 | 11 april • Concentratiekamp Buchenwald bevrijd
1945 | 12 april • Kamp Westerbork bevrijd
1945 | 15 april • Overgave Duits leger in westen van Duitsland
1945 | 15 april • Concentratiekamp Bergen-Belsen bevrijd
1945 | 21 april • Het Sovjet-leger bereikt Berlijn
1945 | 27 april • Concentratiekamp Sachsenhausen bevrijd
1945 | 28 april • Mussolini geëxecuteerd
1945 | 29 april • Concentratiekamp Dachau bevrijd
1945 | 30 april • Hitler pleegt zelfmoord
1945 | 30 april • Ravensbrück bevrijd
1945 | 1 mei • Jacques Furth bevrijd
1945 | 1 mei • Anny, Jakob en Evelyn Sulzbach bevrijd
1945 | 2 mei • Overgave Duits leger in Italië
1945 | 4 mei • Overgave Duitse leger in Noordwest-Europa
1945 | 4 mei • Kitty Wurms en Lotty Veffer bevrijd
1945 | 5 mei • Nederland bevrijd
1945 | 5 mei • Concentratiekamp Mauthausen bevrijd
1945 | 7 mei • Alle Duitse troepen geven zich over
1945 | 8 mei • Concentratiekamp Theresienstadt bevrijd
1945 | 8 mei • Koos Valk bevrijd
1945 | 6 augustus • Amerikaanse atoombom op Hiroshima in Japan
1945 | 9 augustus • Amerikaanse atoombom op Nagasaki in Japan
1945 | 14 augustus • De wereldoorlog eindigt: Japan geeft zich over
1945 | 20 november • Proces van Neurenberg begint

1933 | 30 januari • Hitler wordt rijkskanselier

Volgens Hitler zijn 'de joden' de oorzaak van de problemen in Duitsland. Bij verkiezingen heeft zijn nazi-partij, de NSDAP, een derde van de stemmen gekregen. Hitler wordt regeringsleider (rijkskanselier), maar in een minderheidspositie. In zijn regering zitten maar twee partijgenoten. Zo denken de andere politici hem onder controle te kunnen houden.

1933 | 27 februari • De Rijksdag staat in brand

De Rijksdag is het Duitse parlement. De Nederlandse communist Marinus van der Lubbe wordt veroordeeld voor de brand en ter dood gebracht. Maar het is nooit bewezen dat hij de dader was. Waarschijnlijk waren het de nazi’s zelf.

1933 | 28 februari • Hitler laat tegenstanders oppakken

Hitler gebruikt de Rijksdagbrand om alle rechten van burgers af te schaffen. Voortaan mag de politie iedereen zomaar arresteren. Meteen worden duizenden tegenstanders van Hitler opgepakt.

1933 | 12 maart • Eerste concentratiekamp

In Oranienburg wordt het eerste concentratiekamp geopend. In de kampen worden in het begin tegenstanders van de nazi’s opgesloten. Later ook joden, roma en sinti (groepen zigeuners), gehandicapten, jehovah’s getuigen en homoseksuelen. De gevangenen worden heel slecht behandeld.

1933 | 23 maart • Hitler krijgt alles voor het zeggen

De NSDAP, een conservatieve partij en een katholieke partij stemmen voor een wet die Hitler de macht geeft alleen te regeren en wetten uit te vaardigen, zonder controle door het parlement of het rechtssysteem. Alle politieke partijen worden opgeheven, behalve de NSDAP.

1933 | 10 mei • Boekverbrandingen

De nazi's bepalen wat goede, 'Duitse' kunst is. De rest noemen ze 'entartete' (ontaarde) kunst. Het gaat om moderne schilderkunst, films, muziek, boeken. Ook noemen ze kunst 'ontaard' als de makers joods of zwart zijn. Aanhangers gooien in Berlijn en andere steden duizenden boeken op brandstapels.

1933 | 14 juli • Nazificatie van de samenleving

Duitsland is nu officieel een éénpartijstaat. Alle vakbonden, werkgeversorganisaties, culturele organisaties en jongerenorganisaties worden opgeheven en vervangen door nazi-organisaties. Radio en pers komen eveneens onder totale controle van de nazi's.

1935 | 16 maart • Hitler voert de dienstplicht in

Na de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) mocht Duitsland nog maar een klein leger hebben. Hitler lapte dat aan zijn laars.

1935 | 15 september • ‘Neurenberger wetten’ ingevoerd

Deze wetten zeggen welke mensen als 'joods' moeten worden beschouwd.

1936 | December • 7500 gevangenen in kampen

Drie jaar later, bij het begin van de oorlog in september 1939, zitten al 21.400 politieke tegenstanders van Hitler gevangen.

1937 | Juli • Concentratiekamp Sachsenhausen gebouwd

Politieke gevangenen moesten het kamp bouwen.

1937 | 17 oktober • Rellen in Sudetenland

Hitler-aanhangers ontketenen rellen in het Tsjechische deel van Sudetenland, een gebied waar veel Duitstalige mensen wonen.

1938 | 12 maart • ‘Anschluss’ van Oostenrijk bij Duitsland

Duitse troepen marcheren Oostenrijk binnen en het land wordt bij Duitsland gevoegd. De meeste Oostenrijkers waren bepaald geen aanhangers van Hitler. De Oostenrijke nazi-partij was in 1934 zelfs verboden. Maar de Oostenrijkse regering denkt kansloos te zijn tegen de Duitse legers en draagt de macht over aan Hitler.

1938 | 8 augustus • Concentratiekamp Mauthausen in gebruik

Dit kamp in Oostenrijk is eerst bestemd voor politieke gevangenen Later worden er ook roma, sinti, vele joden (vooral uit Polen en Hongarije) en Sovjet-krijgsgevangenen naartoe gestuurd.

1938 | 29 september • Verdrag van München

De Britse premier Chamberlain sluit bij besprekingen in München een verdrag met Hitler. Duitsland mag Sudetenland in bezit nemen. Volgens Chamberlain zal het daardoor vrede blijven ("Peace in our time").

1938 | 9 november • Kristallnacht

In heel Duitsland vallen opgehitste menigten joodse huizen, winkels en synagogen aan. De benaming 'Kristallnacht' verwijst naar de talloze ramen die worden ingegooid. De volgende dagen worden 30.000 joden opgepakt en in concentratiekampen opgesloten.

1939 | 15 maart • Duitsland bezet Tsjecho-Slowakije

De bezetting van heel Tsjecho-Slowakije(tegenwoordig Tsjechië en Slowakije) was juist niet afgesproken in het Verdrag van München. Chamberlain protesteert, maar doet niets.

1939 | 15 mei • Concentratiekamp voor vrouwen

In Ravensbrück wordt een concentratiekamp speciaal voor vrouwen in gebruik genomen.

1939 | 1 september • Begin Tweede Wereldoorlog

Duitsland valt Polen aan. Groot-Brittannië en Frankrijk hadden een verdrag met Polen. Door de aanval komen zij in oorlog met Duitsland. Ook Australië, Nieuw-Zeeland, Zuid-Afrika, India en Canada (vroegere koloniën van Groot-Brittannië en daar nog steeds mee verbonden) verklaren Duitsland de oorlog. De acht landen samen heten 'de Geallieerden'. Nederland kiest geen partij. Net als in de Eerste Wereldoorlog blijft het 'neutraal'. Ook de Verenigde Staten blijven neutraal.    

1939 | 23 augustus • Niet-aanvalsverdrag Duitsland en Sovjet-Unie

Het niet-aanvalsverdrag komt als een grote verrassing, want Duitsland en de Sovjet-Unie zijn vijanden. Ze maken ook geheime afspraken. Duitsland mag z'n gang gaan in West-Europa en West-Polen, de Sovjet-Unie in Noord-Oost-Europa en Oost-Polen.

1940 | 9 april • Inval in Noord-Europa

Duitsland bezet Denemarken en Noorwegen.

1940 | 27 april • Start aanleg kamp Auschwitz

In kamp Auschwitz in Polen zitten in het begin politieke gevangenen

1940 | 10 mei • Duitsland valt Nederland binnen

De Duitsers vallen deze dag ook België, Luxemburg en Frankrijk aan

1940 | 15 mei • Nederland geeft zich over

Nederland capituleert na een zwaar bombardement op Rotterdam. Het hele centrum staat in brand. 900 mensen komen om. Als de Duitsers dreigen ook Utrecht te bombarderen, geeft Nederland zich over.

1940 | 19 juni • Italië in oorlog

Italië sluit zich aan bij Duitsland. Duitsland en zijn bondgenoten worden 'de As-mogendheden' genoemd.

1940 | 22 juni • Wapenstilstand Frankrijk – Duitsland

Duitsers. Het Vichy-regime regeert in Zuid-Oost-Frankrijk. De rest van Frankrijk is door de Duitsers bezet. In West-Europa is alleen Groot-Brittannië niet in Duitse handen. Duitsland voert zware bombardementen uit op Engelse steden en zou ook Engeland willen bezetten. Maar daarvoor heeft het niet genoeg mensen en materieel.

1940 | 1 juli • Eerste anti-joodse maatregel in Nederland

Joden worden uit de Nederlandse Luchtbeschermingsdienst gezet.

1940 | 28 juli • Eerste uitzending van ‘Radio Oranje’

Koningin Wilhelmina spreekt vanuit Londen het Nederlandse volk toe. De koninklijke familie was op 12 mei naar Engeland gevlucht. Via Radio Oranje wordt de Nederlandse bevolking in de jaren die volgen over de oorlog geïnformeerd en aangemoedigd om zich tegen de Duitsers te verzetten.

1940 | 6 september • Geen joden meer in overheidsdienst

De Nederlandse overheid mag geen joden meer in dienst nemen.

1940 | 27 september • Japan bondgenoot van Duitsland en Italië

Duitsland en Japan werkten al langer samen. Japan was al jaren in conflict met de Sovjet-Unie.

1940 | 5 oktober • ‘Ariërverklaring’ Nederlandse ambtenaren

Met de ‘ariërverklaring’ geven de ambtenarenaan niet joods te zijn. De nazi's gebruiken het woord 'ariër' om mensen aan te duiden van het zogenaamd superieure 'Germaanse ras'

1941 | 7 januari • Bioscopen weren joodse bezoekers

Dit is geen maatregel van de Duitsers, maar van de Nederlandse bioscoopbond. De bioscopen zijn verplicht het Duitse bioscoopjournaal te vertonen. Veel bezoekers worden daar kwaad over. Volgens de bioscoopbond zijn het meestal joodse bezoekers die herrie schoppen in de zalen.

1941 | 10 januari • Joden moeten zich laten registreren

Nu is in elke nederlandse gemeente bekend wie joods is.

1941 | 13 februari • Oprichting Joodse Raad

De Joodse Raad wordt in opdracht van de Duitsers opgezet. De raad wordt een doorgeefluik voor anti-joodse maatregelen.

1941 | 22/23 februari • Eerste razzia’s in Amsterdam

Een razzia is een georganiseerde jacht om mensen op te pakken. De eerste razzia's zijn een wraakactie voor relletjes en gevechten tussen NSB’ers en joodse Amsterdammers. 427 jonge joodse mannen (18–35 jaar) worden opgepakt en naar de concentratiekamen Buchenwald en Mauthausen getransporteerd .De meesten sterven binnen een half jaar. Binnen een jaar is niemand meer in leven.

1941 | 25/26 februari • Februaristaking

De Duitsers slaan de staking neer door te schieten en stakers te arresteren. Vier stakers worden geëxecuteerd. Vanaf nu wordt er steeds meer verzet gepleegd tegen de Duitsers. Er ontstaan verzetsgroepen van communisten, socialisten, christenen en studenten. Ook komen er organisaties die joden helpen onder te duiken.

1941 | 11 maart • VS-steun voor Geallieerden

De Amerikaanse president Roosevelt tekent een wet die het mogelijk maakt de tegenstanders van Duitsland te helpen. De Verenigde Staten geven de Geallieerden ook leningen om de materialen en wapens te kunnen betalen.

1941 | 13 maart • Verzetslieden geëxecuteerd

De Duitsers executeren vijftien leden van het Nederlands verzet en drie Februaristakers.

1941 | 13 maart Omroepverenigingen opgeheven

Hun plaats wordt ingenomen door 'De Nederlandsche Omroep', die door de Duitsers wordt gecontroleerd

1941 | 31 maart • Oprichting ‘Bureau voor emigratie van joden

Met het smoesje dat joden uit Nederland mogen emigreren, bereidt dit bureau hun deportatie (= wegvoering naar concentratie- en vernietigings- kampen) voor.

1941 | 1 mei • Niet meer werken voor niet-joden

Joodse artsen, apothekers en vertalers in Nederland mogen niet meer voor niet-joden werken.

1941 | 6 mei • Geen joden meer op de beurs

Joden mogen niet meer op aandelenbeurzen komen.

1941 | 15 mei • Joden uit niet-joodse orkesten

Joodse Nederlanders mogen nu alleen nog in joodse orkesten spelen.

1941 | 31 mei • Zwembaden en parken voor joden verboden

In een aantal toeristenplaatsen mogen ze ook geen kamer meer huren.

1941 | 3 juni • Apart paspoort voor joden

Alle Nederlandse joden krijgen een 'J' in hun paspoort.

1941 | Midden juni • Alleen nog joodse klanten

Joodse advocaten in Nederland mogen geen niet-joodse klanten meer hebben.

1941 | 22 juni • Duitsland valt de Sovjet-Unie aan

Duitsland schendt het niet-aanvalsverdrag. De Duitsers rukken snel op. Eenheden van de SS, Hitlers wreedste troepen, voeren tijdens de opmars massamoorden uit op soldaten en burgers.

1941 | 26 juni • Zondagssluiting voor winkels

Winkels in Nederland worden verplicht op zondag te sluiten. Deze maatregel treft vooral joodse winkeliers en hun klanten. Voor religieuze joden is de zaterdag heilig. Daarom waren joodse winkels op zaterdag gesloten en op zondag open.

1941 | 30 juni • Politieke partijen verboden

Alleen de nazistische partijen NSB en NSNAP mogen in Nederland blijven bestaan.

1941 | 5 juli • Kranten onder volledige Duitse controle

De kranten die al voor de oorlog in Nederland bestonden worden 'gelijkgeschakeld' (onder Duitse controle gebracht) of verboden. Er komen allerlei illegale kranten, zoals De Waarheid, Het Parool, Vrij Nederland en Trouw.

1941 1 augustus • Alleen nog joodse klanten

Joodse makelaars in Nederland mogen geen niet-joodse klanten meer hebben.

1941 | 8 augustus • Geld verplicht op de bank

Joden in Nederland worden verplicht hun geld op een bankrekening te zetten. Duizend gulden mogen ze in eigen beheer houden. Weer geld van de bank afhalen, is heel ingewikkeld en er worden extreem hoge kosten voor in rekening gebracht. Op deze wijze wordt het roven van hun bezittingen voorbereid.

1941 | 29 augustus • Joodse kinderen naar aparte scholen

Joodse kinderen in Nederland verdwijnen uit hun oude klas en moeten naar joodse scholen.

1941 | 3 september • Eerste experiment met gaskamer

Na experimenten met vergassing wordt voor het eerst een gaskamer gebruikt om grote groepen mensen tegelijk te vermoorden. 600 Russische krijgsgevangenen en 250 Poolse zieken zijn de slachtoffers. In Birkenau, vlakbij Auschwitz, begint de bouw van een vernietigingskamp, bedoeld om heel snel heel veel mensen te kunnen doden.

1941 | 15 september • Borden ‘Verboden voor Joden’

Overal in Nederland worden borden met de tekst ‘Verboden voor Joden’ geplaatst. Joden mogen niet meer naar parken, dierentuinen, cafés, restaurants, hotels, pensions, schouwburgen, cabarets, bioscopen, sportaccomodaties, concertzalen, openbare bibliotheken, leeszalen en musea.

1941 | 16 september • Niet meer reizen zonder vergunning

Joden in Nederland moeten een vergunning aanvragen om te mogen reizen

1941 | 19 september • Invoering davidster in Duitsland

De nazi's bevelen dat joden vanaf 6 jaar gele sterren (davidsterren) op hun kleding moeten dragen.

1941 29 september Massamoord op joden in Oekraïne

In Kiev en omgeving (in de Sovjet-staat Oekraïne) vermoorden de nazi's 34.000 joden.

1941| 1 november • Werkvergunning joodse textielhandelaren ingetrokken

De werkvergunning van 1600 joodse textielhandelaren in Nederland wordt ingetrokken.

1941 | November • Concentratiekamp Theresienstadt in gebruik

De Duitsers nemen nu ook in Tsjechië een concentratiekamp in gebruik.

1941 | 7 november • Alleen verhuizen met toestemming

Joden in Nederland moeten voortaan toestemming vragen om te verhuizen.

1941 | 7 december • Japan valt Pearl Harbor aan

Japan doet een verrassingsaanval op de Amerikaanse marinebasis Pearl Harbor op Hawaï. Nu sluiten de Verenigde Staten zich aan bij de Geallieerden. Japan verovert snel grote delen van Azië en talloze eilanden in de Stille Oceaan, maar wordt daarna door de Verenigde Staten teruggedrongen.

1941 | 8 december • Vernietigingskamp Chelmno in gebruik

Al een dag eerder is het eerste transport op weg gestuurd naar Chelmno (Polen). De eerste slachtoffers zijn joden uit de Poolse stad Lodz en 5000 roma en sinti.

1942 | 1 januari • Geen niet-joods personeel meer in huis

Joden in Nederland mogen geen niet-joods huishoudelijk personeel meer hebben..

1942 20 januari Nazi-plan om joden uit te moorden

Op de Wannsee-conferentie (de Wannsee is een groot meer bij Berlijn) stellen de nazi's een plan vast om alle joden in Duitsland en de bezette gebieden uit te moorden: 'de definitieve oplossing (Endlösung) van het joodse vraagstuk'. Enkele maanden later beginnen de massale vergassingen.

1942 23 januari ‘J’ in persoonsbewijs

In het persoonsbewijs (identiteitsbewijs) van joden in Nederland komt een 'J' te staan.

1942 | 20 maart • Joden mogen hun meubels niet meer verkopen

Het wordt joden in Nederland verboden hun meubels en andere huisraad te verkopen.

1942 | 25 maart • Verbod om met niet-joden te trouwen

Huwelijken tussen joden en niet-joden worden in Nederland verboden.

1942 | 27 maart • ‘Neurenberger wetten’ ingevoerd

De‘Neurenberger wetten’, die bepalen wie bepalen wie als joods moet worden beschouwd, worden nu ook in Nederland van kracht.

1942 | 24 april • Joodse slagerijen gesloten

Een groot aantal joodse slagerijen in Nederland moet hun deuren sluiten.

1942 | 21 mei • Joods geldbezit verder beperkt

Vanaf 8 augustus 1941 mochten joodse Nederlanders nog maar 1000 gulden in huis hebben. Dat bedrag gaat nu omlaag naar 250 gulden. De rest moeten ze op een bankrekening zetten. Ook moeten ze opgeven welke waardepapieren, zoals aandelen, ze bezitten.

1942 | 30 mei • Geallieerden bombarderen Keulen

Voor het eerst voeren de Geallieerden een groot bombardement uit op Duitsland. 1000 vliegtuigen werpen bommen af op Keulen.

1942 | 12 juni • Geen groente meer uit niet-joodse winkels

Joodse Nederlanders mogen geen groente meer kopen in niet-joodse winkels.

1942 | 26 juni • Joodse Raad geïnformeerd over deportaties

De Joodse Raad krijgt de mededeling dat de joden uit Nederland worden gedeporteerd naar kampen in Oost-Europa.

1942 | 30 juni • Niet meer ’s avonds op straat

Joden mogen in Nederland na 8 uur 's avonds niet meer op straat komen.

1942 | 30 juni • Niet meer met de fiets, trein, tram of bus

Joden mogen in Nederland niet meer fietsen of van openbaar vervoer gebruikmaken.

1942 | Begin juli • Kamp Westerbork wordt ‘doorgangskamp’

Kamp Westerbork in Drenthe was in 1939 ingericht voor joodse vluchtelingen uit Duitsland. Het wordt nu voor veel Nederlandse joden het 'tussenstation' op weg naar de vernietigingskampen in Polen.

1942 6 juli Niet meer op bezoek, niet meer telefoneren

Joden in Nederland mogen niet meer bij niet-joden op bezoek. Ook mogen ze niet meer telefoneren.

1942 | 6 juli • Anne Frank duikt onder

Anne Frank en haar familie duiken onder in het achterhuis van Prinsengracht 263 in Amsterdam.

1942 | 14 juli • Eerste transporten uit Amsterdam naar Westerbork

Hollandsche Schouwburg, die al gauw overvol is. Van daar worden ze naar concentratiekampen gebracht. Een aantal weet te ontkomen. Uit de kinderopvang, die zich tegenover de Hollandsche Schouwburg bevindt, wordt een flink aantal kinderen gered. Als ze uit de crèche zijn gesmokkeld, worden ze naar een onderduikadres gebracht.

1942 15 juli Eerste transport uit Amsterdam naar werkkampen

Voor het eerst worden joodse Amsterdammers op transport gesteld naar werkkampen in Polen.

1942 | 16 juli • Eerste transport naar Auschwitz-Birkenau

1137 joodse Nederlanders worden weggevoerd naar vernietigingskamp Birkenau (Auschwitz II).

1942 | 17 juli • Alleen nog tussen 3 en 5 uur boodschappen doen

Joden mogen nu alleen nog boodschappen doen op een tijd dat veel artikelen al uitverkocht zijn. Er heerst grote schaarste in Nederland.

1942 | Augustus • Joodse straatnamen weg

Naar joden vernoemde straten in Nederland krijgen een andere naam.

1942| September • Grote gaskamers in Sobibor voltooid

Met de eerste gaskamers ging het moorden de nazi's niet snel genoeg.

1942 | 11 september • ‘Gemengd-gehuwden’ moeten zich laten registeren

Joodse Nederlanders die met een niet-joodse man of vrouw zijn getrouwd (‘gemengd-gehuwden’) moeten zich nu ook laten registeren..

1942 | 2/3 oktober • 14.000 mensen ’naar werkkampen in Polen

14.000 Nederlandse joden worden bij razzia's opgepakt en naar werkkampen in Polen gestuurd.

1942 | December • Begin ontruiming vernietigingskamp Belzec

Om hun misdaden te verbergen graven de Duitsers de lijken uit de massagraven op en verbranden ze. Van het kampterrein werd een boerderij gemaakt. In het voorjaar van 1943 was dit werk geklaard. In Belzec zijn tussen de 450.000 en 600.000 joden en enkele honderden roma en sinti vermoord. Er zijn slechts zeven overlevenden van het kamp bekend.

1943 | 13 januari • Concentratiekamp Vught in gebruik

De eerste 43 gevangenen moeten het kamp afbouwen.

1943 | 14 januari • Ernst en Wanda Verduin opgepakt

Ernst en Wanda worden samen met hun ouders opgepakt.

1943 | 16 januari • Eerste groep joden naar Vught

De eerste groep die naar kamp Vught gaat, bestaat uit 450 mensen.

1943 | 16 januari • Ernst en Wanda Verduin naar Vught

Ernst en Wanda en hun ouders behoren tot de eerste groep joden die naar Vught worden gestuurd.

1943 | 28 januari • Eerste transport uit Vught naar Westerbork

De groep bestaat uit 436 joden, de meesten boven de 70 jaar. Ook twaalf kinderen behoren tot deze groep.

1943 | Februari • Gezin Wurms opgepakt en naar Vught

Zoon Juda Wurms was al in 1942 tewerkgesteld in Duitsland.

1943 | Februari/maart • Zoveel mogelijk joden naar Vught

De Joodse Raad probeert zoveel mogelijk opgepakte joden naar Vught te laten gaan, omdat ze dan ‘in Nederland blijven’ om 'te werken'.

1943 | 2 februari • Duitsers verslagen bij Stalingrad

Na een strijd van bijna een half jaar verslaat het Rode Leger (Sovjet-leger) de Duitsers in de slag om Stalingrad (tegenwoordig: Wolgograd). Het is de eerste grote nederlaag van de Duitsers, die daarna worden teruggedreven uit het zuiden van de Sovjet-Unie.

1943 | 11 februari • Lotty en Carla Veffer opgepakt

Lotty wordt eerst opgehaald, later op de avond ook haar ouders en zusje Carla.

1943 | 11 februari • Jacques Furth naar Vught

Op tweede verjaardag van zoon Dave wordt Jacques opgepakt en meteen naar Vught gebracht.

1943 | 19 februari • Kinderen in Vught naar aparte barakken

De kinderen worden onderverdeeld in groepen: 0–4 jaar, 4–6 jaar, 6-8 jaar, 8-10 jaar, 10–13 jaar, 13-16 jaar. De kinderen van 0 tot 4 jaar zitten met hun moeder in een barak. Jongens ouder dan 16 blijven bij hun vader, meisjes ouder dan 16 bij hun moeder

1943 | 20 februari • Transport vanuit Vught naar Westerbork

171 ouderen en zieken en acht kinderen gaan met dit transport mee.

1943 | Eind februari • Dave Furth naar onderduikadres

Fietje Furth, de vrouw van Jacques, laat zoon Dave onderduiken. In een uit kamp Vught gesmokkeld briefje had Jacques daarop aangedrongen, toen hij de slechte omstandigheden in het kamp had gezien

1943 | 2 maart • School in kamp Vught van start

In een van de barakken wordt een school ingericht. Officiële leerkrachten en een aantal anderen gaan hier lesgeven.

1943 | 2 maart • Eerste transport naar Sobibor

Vanuit kamp Westerbork wordt een eerste groep joden weggevoerd naar het vernietigingskamp Sobibor.

1943 | 6 maart • 150 kinderen 2 uur op appèl

De kinderen moeten in strakke rijen in de houding staan. Door de kou zijn de volgende dag 32 kinderen ziek.

1943 | 11 maart •162 mensen uit Vught weggevoerd

Met dit transport naar Westerbork gaan vijftien kleine kinderen en hun ouders mee

1943 | 3 april • 950 joodse kinderen in Vught

Het aantal joden dat in kamp Vught wordt opgesloten, neemt snel toe. Onder hen vele kinderen. Deze dag worden er 950 kinderen onder de 16 jaar geteld.

1943 | 7 april • School in kamp Vught dicht

Het kamp begint overvol te raken. Er is geen ruimte meer voor de school, vinden de Duitsers. Er wordt nog wel geprobeerd de lessen in andere barakken voort te zetten, maar dat blijkt nauwelijks te doen.

1943 | 9 april • Koos Valk naar Vught

Ook de ouders van Koos en zijn zes broers en zusjes worden in kamp Vught opgesloten. Ze zijn een dag eerder, op de negende verjaardag van Koos, opgepakt.

1943 | 19 april • Opstand in joods getto van Warschau

Joodse verzetsgroepen vallen de Duitsers aan in Warschau. Van de ongeveer 370.000 mensen in het joodse getto van de Poolse hoofdstad zijn er dan al meer dan 310.000 gedeporteerd.

1943 | April/mei • Veel kinderen in Vught sterven

Het is heel koud in april 1943. Toch moeten winterjassen en dekens worden ingeleverd. Vooral door longontsteking gaat een groot aantal kinderen dood.

1943 | 7 mei • 1776 kinderen in Vught

Dit is het hoogste aantal kinderen onder de 16 jaar dat in kamp Vught wordt geteld. Ook het aantal volwassenen bereikt deze dag het toppunt: 6908.

1943 | 8/9 mei • Groot transport uit Vught naar Westerbork

Na twee kleine transporten in april wortden nu 1280 mensen weggevoerd. De groep bestaat uit zieken en ouderen met hun gezinsleden en gezinnen met 4 of meer kinderen. Tot de groep behoren 176 kinderen.

1943 | 8/9 mei • Koos Valk naar Westerbork

Met het grootste transport tot dan toe vanuit Vught naar Westerbork moeten ook Koos en zijn ouders, broers en zusjes mee.

1943 | 13 mei • Geallieerden winnen in Noord-Afrika

De Duitsers bevelen dat alle radio’s worden ingeleverd, maar veel mensen in Nederland verstoppen hun toestel en luisteren er voortaan in het geheim naar.

1943 | 16 mei • Joodse opstand in Warschau neergeslagen

De schattingen van het aantal Duitse soldaten dat tijdens de opstand wordt gedood lopen uiteen van 300 tot een paar duizend. Aan joodse zijde komen 7000 mensen om tijdens de gevechten. 7000 anderen worden naar Treblinka gebracht en daar vermoord. Ook na 16 mei voeren kleine joodse verzetsgroepen nog aanslagen uit op de Duitsers.

1943 | 23 mei • 1253 mensen naar Westerbork

Met dit tweede grote transport vanuit Vught naar Westerbork moeten 299 kinderen mee.

1943 | 4 juni • Jules Schelvis naar werkkamp, familie vermoord

Jules wordt naar het kamp Dorohucza gestuurd. Zijn vrouw en schoonfamilie worden dezelfde dag in Sobibor vermoord. Na Dorohucza volgen voor Jules Schelvis vijf andere werkkampen, waarna hij in Vaihingen an der Enz in Duitsland belandt.

1943 | 6/7 juni • Kindertransport: 1296 kinderen naar Westerbork

Met de meeste kinderen gaat hun moeder mee, met sommigen ook de vader. Op 6 juni worden vooral kinderen tot 4 jaar weggevoerd, de volgende dag de kinderen van 4 tot 16 jaar. De meesten worden al op 8 juni vanuit Westerbork op transport gezet naar Sobibor, waar ze na aankomst op 11 juni meteen worden vermoord. Van de 1296 kinderen die met het Kindertransport meegingen, sterven er 1269 in...

1943 | 6/7 juni • Mee met het Kindertransport

Met het Kindertransport gaan Anny en Evelyn Sulzbach, Judith Wurms en haar moeder, en Carla Veffer en haar beide ouders mee.

1943 | 8 juni • 3014 mensen uit Westerbork naar Sobibor

200 kinderen uit Vught blijven nog in Westerbork. In hun plaats worden anderen weggevoerd, onder wie kinderen uit het zogenaamde weeshuis van Westerbork. 50 ernstig zieke kinderen uit Vught komen in het ziekenhuis van Westerbork. 13 van hen sterven binnen een maand. De anderen gaan alsnog op transport, evenals bijna alle overige kinderen uit Vught. De moeder van de in Vught geboren Machiel Prins wordt na een week op transport...

1943 | 11 juni • Judith Wurms en Carla Veffer vermoord

Judith en haar moeder en Carla Veffer en haar ouders behoren tot degenen die meteen na aankomst van het Kindertransport in Sobibor worden vermoord.

1943 | 2 juli • Ongeveer 1370 mensen naar Westerbork

Met dit transport vanuit Vught gaan 52 kinderen van 14 tot 16 jaar mee.

1943 | 3 juli • Jakob Sulzbach naar Westerbork

Jakob Sulzbach kan in Westerbork nog afscheid nemen van zijn moeder, die met het volgende transport wordt weggevoerd naar Polen.

1943 | 9 juli • Geallieerde invasie op Sicilië

Britse en Amerikaanse troepen landen op het eiland Sicilië, in het zuiden van Italië.

1943 | 16 juli • 317 mensen vanuit Vught naar Westerbork

De groep bestaat vooral uit joden van Portugese afkomst. Er zijn zestien kinderen bij.

1943 | 25 juli • Mussolini afgezet

Italianen arresteren hun dictator Mussolini. Een nieuwe Italiaanse regering begint onderhandelingen met de Geallieerden.

1943 | 2 augustus • Opstand in Treblinka

De nazi's zijn in maart 1943 begonnen de sporen van hun moordpartijen in vernietigingskamp Treblinka uit te wissen. Op 2 augustus breekt een opstand uit, waarbij gebruikt wordt gemaakt van buitgemaakte wapens van de bewakers. Een grote groep bestormt de hekken van het kamp. De meesten worden neergeschoten, maar 750 gevangenen weten te ontsnappen. Een groot aantal wordt weer gepakt en doodgeschoten. 70 ontsnapte gevangenen overleven de oorlog. De nazi's...

1943 | 8 september • Italië geeft zich over

De nieuwe Italiaanse regering geeft zich over aan de Geallieerden. De oorlog in Italië is daarmee nog niet afgelopen. Duitse troepen houden het noorden van het land bezet. Even ten zuiden van Rome loopt het front, waar Duitsers en Geallieerden bloedige gevechten leveren.

1943 | 16 september • Ernst en Wanda Verduin naar Auschwitz

Vanuit Westerbork worden Ernst en Wanda op transport gesteld. Ernst wordt tewerkgesteld in Monowitz, vlakbij Auschwitz.

1943 | 20 september • 300 mensen vanuit Vught naar Westerbork

Tot de groep behoren ruim 80 jongeren van 17 tot 23 jaar.

1943 | 29 september • Laatste grote razzia in Amsterdam

Amsterdam wordt na deze razzia ‘judenrein’ verklaard (‘vrij van joden’).

1943 | 14 oktober • Opstand in Sobibor

De gevangenen in kamp 3 van Sobibor, een werkkamp, komen na een lange voorbereiding in opstand. 365 van de 650 mannen ontsnappen. Van hen overleven er 47 de oorlog. Het vernietigingskamp wordt na de opstand snel afgebroken en in een boerderij veranderd. In Sobibor zijn 250.000 mensen vermoord, onder wie ongeveer 34.000 joodse Nederlanders.

1943 | 18 oktober • 300 mensen uit Vught naar Westerbork

Tot de groep behoren ruim honderd jongeren van 17 tot 23 jaar.

1943 | 15 november • Ongeveer 1150 mensen direct naar Polen

De Duitsers vinden het niet meer nodig Westerbork als tussenstation te gebruiken. Minder dan 700 mensen zijn er over in het joodse kamp van Vught.

1943 | 15 november • Eva Wurms naar Auschwitz

Eva moet met een aantal familieleden mee met het grootste transport vanuit Vught rechtstreeks naar Polen.

1943 | Midden december • ‘Gemengd-gehuwden’ naar werkkampen

Nu bijna alle geheel joodse gezinnen uit Amsterdam zijn weggevoerd, pakken de Duitsers de joodse Amsterdammers aan die met een niet-joodse man of vrouw zijn getrouwd.

1944 | 27 januari • Duitsers verslagen bij Leningrad

900 dagen lang hebben de Duitse troepen geprobeerd om Leningrad (tegenwoordig: St. Petersburg) in het noorden van de Sovjet-Unie in te nemen. Het is ze niet gelukt.

1944 | 20 maart • Jacques Furth naar Westerbork

Hier ziet hij na veertien maanden zijn vrouw Fietje terug.

1944 | 22 maart • Jacques en Fietje Furth naar Auschwitz-Birkenau

Op 25 maart komen zij aan en worden ze weer gescheiden.

1944 | 2 juni • Kitty Wurms en Lotty Veffer naar Auschwitz

Kitty en Lotty behoren tot de laatste groep joden die uit Vught worden weggevoerd naar Auschwitz. Na enkele dagen worden ze in Reichenbach tewerkgesteld in de oorlogsindustrie.

1944 | 2 juni • Laatste joden weg uit Vught

496 mensen die in een werkplaats van Philips in kamp Vught werkten, worden als laatste joden uit Vught weggevoerd naar een werkkamp van Auschwitz. 382 van hen overleven de oorlog. De Duitsers hadden ontdekt dat er sabotage werd gepleegd op de producten voor de oorlogsvoering.

1944 | 6 juni • D-Day: Geallieerde invasie in Normandië

Met een enorme vloot landen tienduizenden Amerikaanse, Britse en Canadese troepen op de kust van Normandië in Frankrijk. Na een bloedige strijd van anderhalve maand breken ze door de Duitse linies en rukken ze op richting Parijs.

1944 | 24 juli • Kamp Majdanek bevrijd

Majdanek in Oost-Polen (een concentratie- en vernietigingskamp) is het eerste kamp dat wordt bevrijd. De Duitsers hebben Majdanek al grotendeels ontruimd voordat de Sovjet-troepen het kamp bereiken. Van de laatste gevangenen moeten 1000 mee op een voettocht naar Auschwitz. Ongeveer de helft wordt onderweg doodgeschoten, omdat ze te zwak zijn om verder te lopen. De Sovjet-soldaten treffen nog 1000 zwaar zieke gevangenen in Majdanek aan. Hoeveel mensen zijn omgekomen in...

1944 | Eind juli • Politieke gevangenen geëxecuteerd in kamp Vught

De Duitsers executeren in kamp Vught ten minste 450 politieke gevangenen.

1944 | 4 augustus • Anne Frank opgepakt

Het onderduikadres van Anne Frank is verraden. De Gestapo pakt Anne en haar familie op

1944 | September • Kamp Vught ontruimd door de Duitsers

De oprukkende Geallieerden nemen het kamp in gebruik om oorlogsmisdadigers, Duitsers uit veroverde gebieden en Nederlanders die met de nazi's hebben samen- gewerkt op te slui

1944 | 3 september • Laatste transport van Westerbork naar Auschwitz

Voor het laatst vertrekt een trein met joden vanuit kamp Westerbork naar Auschwitz.

1944 | 4 september • Laatste transport vanuit Westerbork

Voor het laatst vertrekt een trein met joden vanuit kamp Westerbork. De bestemming is concentratiekamp Theresienstadt in Tsjechië.

1944 | 4 september • Koos Valk naar Theresienstadt

Koos en zijn ouders, broers en zusjes moeten mee met het laatste transport vanuit Westerbork naar concentratiekamp Theresienstadt.

1944 | 4 september • Fietje Furth sterft in Birkenau

Fietje was ondergebracht in het vrouwenkamp in Birkenau, waar nauwelijks voedsel en water is en vlektyfus heerst, waaraan tienduizenden vrouwen overlijden.

1944 | 5 september • Dolle Dinsdag: Nederland viert ‘de bevrijding’

Het gerucht dat Nederland is bevrijd, blijkt vals. Maar veel aanhangers van de nazi's, zoals NSB-ers, vluchten naar Duitsland.

1944 | 5/6 september • Grote transporten uit Vught naar Duitsland

Vanuit Vught vinden grote transporten van niet-joodse gevangenen naar Duitsland plaats.

1944 | 25 september • Geallieerden verliezen slag om Arnhem

Met een snelle aanval (Operation Market Garden) hopen de Geallieerden door te breken naar Noord-Nederland en vervolgens het 'hart' van Duitsland. Maar het mislukt. De Geallieerden besluiten nu hun aanvallen te richten op Zuid-Duitsland. West- en Noord-Nederland moeten nog een half jaar of langer op de bevrijding wachten. In de koude winter is er in het Westen nauwelijks te eten ('de hongerwinter'). 20.000 mensen sterven van de honger.

1944 | 30 oktober • Gaskamers in Auschwitz voor het laatst gebruikt

De Duitsers trekken zich steeds meer terug uit Polen.

1945 | Januari • Ernst Verduin naar Buchenwald

Als de Geallieerden in aantocht zijn wordt het werkkamp Monowitz, waar Ernst zit, ontruimd. Na een treinreis in open wagons komt Ernst in Duitsland, uiteindelijk in Buchenwald.

1945 | Januari • Kitty Wurms en Lotty Veffer weg uit Reichenbach

De gevangenen uit Reichenbach worden in ijzige kou op een voettocht gestuurd. Later worden ze in open goederenwagons getransporteerd. De tocht voert Kitty en Lotty langs dertien kampen. Onderweg moeten ze hier en daar werken.

1945 | Half januari • Jacques Furth naar Dachau

De Duitsers ontruimen Auschwitz. Sovjet-troepen naderen het kamp snel.

1945 | 17 januari • Vernietigingskamp Chelmno ontruimd

In Chelmno zijn 320.000 mensen, vooral joodse Polen, vermoord.

1945 | 22 januari • Anny, Jakob en Evelyn Sulzbach naar kamp Biberach

Het gezin Sulzbach zou aan de Zwitserse grens worden uitgewisseld, maar bereikt de grens niet. Ze komen in Biberach, een interneringskamp, waar ze kleding, voedsel en medische zorg ontvangen.

1945 | 26 januari • Sovjet-troepen bereiken Auschwitz-Birkenau

In Auschwitz-Birkenau zijn per dag 6000 mensen vermoord. In totaal zijn 1,5 miljoen mensen, meest joden, er gestorven.

1945 | Maart • Anne Frank sterft in Bergen-Belsen

Anne overlijdt in het concentratiekamp aan tyfus. Van de familie Frank overleeft alleen Anne's vader Otto de oorlog.

1945 | 7 maart • Geallieerden over de Rijn

De Rijn is de laatste grote hindernis op weg naar het midden van Duitsland en Berlijn.

1945 | 11 april • Ernst Verduin bevrijd in Buchenwald

Eind juni hoort Ernst dat zijn moeder nog leeft. Maanden later keert zij terug in Nederland

1945 | 11 april • Concentratiekamp Buchenwald bevrijd

In Buchenwald hebben in totaal 240.000 mensen gevangen gezeten. 43.000 van hen hebben de barre omstandigheden niet overleefd.

1945 | 12 april • Kamp Westerbork bevrijd

Vanuit Westerbork zijn bijna 100.000 mensen (voor het overgrote deel joodse Nederlanders) naar de vernietigingskampen in Polen getransporteerd. 55.000 van hen zijn omgekomen in Auschwitz-Birkenau, 34.000 in Sobibor, 4000 in Theresienstadt en 4000 in Bergen-Belsen.

1945 | 15 april • Concentratiekamp Bergen-Belsen bevrijd

In Bergen-Belsen zijn 50.000 mensen (vooral joden en politieke gevangenen) door honger, ziekte, wreedheden en medische experimenten omgekomen.

1945 | 27 april • Concentratiekamp Sachsenhausen bevrijd

In Sachsenhausen hebben in totaal ongeveer 200.000 mensen gevangen gezeten, van wie er 30.000 stierven. Bovendien zijn 13.000 tot 18.000 Sovjet-krijgsgevangenen meteen bij aankomst geëxecuteerd. Nog in februari 1945 zijn er enkele duizenden lichamelijk gehandicapten door de SS vermoord.

1945 | 28 april • Mussolini geëxecuteerd

Italiaanse verzetsstrijders hebben hem een dag eerder gevangen genomen.

1945 | 29 april • Concentratiekamp Dachau bevrijd

In Dachau zijn ten minste 30.000 mensen gestorven, maar waarschijnlijk veel meer.

1945 | 30 april • Hitler pleegt zelfmoord

De Russische troepen bereiken het centrum van Berlijn. Hitler pleegt samen met zijn vriendin Eva Braun zelfmoord.

1945 | 30 april • Ravensbrück bevrijd

In Ravensbrück, het grootste concentratiekamp voor vrouwen, hebben meer dan 100.000 vrouwen, van allerlei achtergronden, gezeten. Er zijn gruwelijke medische experimenten uitgevoerd. In februari 1945 zijn er nog gaskamers gebouwd, waarin ongeveer 2250 vrouwen zijn vermoord.

1945 | 1 mei • Jacques Furth bevrijd

Als de Geallieerden Dachau naderen, verlaten de Duitsers het kamp in stilte. Jacques gaat met een groepje andere gevangenen op zoek naar eten. Na een paar dagen horen ze van Amerikaanse soldaten dat ze bevrijd zijn.

1945 | 1 mei • Anny, Jakob en Evelyn Sulzbach bevrijd

Anny, Jakob en Evelyn worden in interneringskamp Biberach bevrijd. Het gezin Sulzbach heeft geen officiële nationaliteit en wordt aanvankelijk niet tot Nederland toegelaten. Pas op 31 januari 1946 keert het terug in Amsterdam.

1945 | 4 mei • Kitty Wurms en Lotty Veffer bevrijd

In Beendorf worden Kitty en Lotty uitgewisseld tegen Duitse soldaten. Via Denemarken worden ze naar Zweden gebracht. Lotty keert in augustus terug in Nederland, Kitty in november. Kitty wist niet dat haar vader de oorlog had overleefd. Hij stierf vier weken na de bevrijding.

1945 | 5 mei • Concentratiekamp Mauthausen bevrijd

In Mauthausen hebben 200.000 gevangenen gezeten, van wie er 119.000 bezweken door de de barbaarse omstandigheden (zoals dwangarbeid in de beruchte steengroeve). Op 4 mei is nog een groep gevangenen vermoord, waarschijnlijk om te voorkomen dat zij zouden getuigen over de gruweldaden in het kamp.

1945 | 7 mei • Alle Duitse troepen geven zich over

De oorlog in Europa is ten einde.

1945 | 8 mei • Concentratiekamp Theresienstadt bevrijd

In Theresienstadt hebben 140.000 mensen gevangen gezeten. 33.000 stierven er, 88.000 werden naar andere kampen getransporteerd. Tussen de 1500 en 2000 joodse Nederlanders hebben het kamp overleefd.

1945 | 8 mei • Koos Valk bevrijd

Koos wordt met zijn ouders, broers en zusjes in Theresienstadt bevrijd. Op 28 juni keert het gezin terug in Groningen.

1945 | 20 november • Proces van Neurenberg begint

In Neurenberg wordt het grote proces tegen 22 nazi-leiders gevoerd. 12 van hen worden op 1 oktober 1946 ter dood veroordeeld. Eén pleegt zelfmoord voordat de vonnissen op 16 oktober 1946 worden uitgevoerd. Veel andere nazi-leiders hadden al voor het einde van de oorlog zelfmoord gepleegd.